گفتیم روشنگری دینی که در طول تاریخ تمدن اسلامی به صورت مکاتب مختلف متقابل درآمده، ریشه ها واصول آن را قرآن مجید بنیان نهاده است. اولین اصل آن این بود که قرآن دینداری خردگرایانه را پذیرفته ودینداری مقلدانه را مردود اعلام نموده است.
نکته دیگر اصل آزادی در انتخاب دین است که قرآن مجید برآن اصرار ورزیده است . لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقى لا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ( بقره/ ۱۵۶)
در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است. بنابر این، کسی که به طاغوت [ قدرت های نامشروع] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است، که گسستن برای آن نیست و خداوند، شنوا و داناست.
در این آیه قرآن مجید به صراحت و وضوح، آزادی در دینداری را اعلام داشته و برای آن دلیل عقلی آورده که حق و باطل کاملاً از یکدیگر مجزا و روشن است و راه برای بشر کاملاً باز است و او حق انتخاب راه دارد.
این نکته ما را به دستیابی به پاسخ واضحی برای سؤال بسیار مهمی موفق می‌سازد و آن سؤال این است که آیا دینداری برای آدمیان حق است یا تکلیف؟ یعنی انسان مکلف است دیندار شود یا این حق اوست که دینی را برای خود انتخاب کند؟
درپاسخ به این سؤال گرچه برخی مکاتب کلامی در تمدن اسلامی با دست یازیدن به براهین و استدلالهایی ضعیف پاسخ داده که دینداری تکلیف است ولی به نظر ما دلایل آنان خلاف قرآن مجید است. قرآن با اعلام عدم اکراه دقیقاً پاسخ داده است که دینداری حق آدمیان است نه تکلیف آنان اگر تکلیف بود بر انسان واجب بود دیندار شود، وجوب همان تکلیف اکراهی است و قرآن می‌گوید با توجه به روشن بودن حق و باطل آدمی آزادانه بایست تعقل و تفکر کند و به دیگر سخن دین که در اینجا به معنای ایمان است، جای آن قلب است و قلب با اکراه و اجبار و تکلیف مؤمن نمی‌شود، همانطور که با زور نمی‌توان مؤمن را کافر کرد بی ایمان را نمی توان مؤمن ساخت. اگر ایمان برای تکامل و تعالی و رشد بشریت است، تحت کُرْه و فشار و اجبار و تحمیل، هیچگونه اثر تربیتی ندارد.
از این اصل آزادی به اصلی دیگر دست می‌یابیم که مربوط به رابطه هادیان و فرستادگان خداست با انسانها. در قرآن این رابطه را به رابطه «تذکاری» یعنی یادآوری تعبیر کرده است “فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لست علیهم بمسیطر” پس یادآوری کن؛ که تو فقط یادآوری کننده هستی؛ و برآنان مسلط نیستی (تا به ایمان آوردن مجبورشان کنی). ( غاشیه ۲۱-۲۲ ) .
عقل بشر وقتی راه و چاه مقابل او روشن و واضح باشد به یقین راه را انتخاب می‌کند نه چاه را، بقول سعدی:
چاه است و راه و دیده بینا و آفتاب تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش
اما متأسفانه انسان گاه به رغم وجود راه و چاه و دیده و بینا و آفتاب، گرفتار غفلت می‌شود غفلت مانع انتخاب صحیح میگردد و نیاز به مُذَکِّر یعنی یادآور دارد، هادیان الهی چنین نقشی را دارند.
اصل دیگری که می‌توان گفت یکی از مهمترین اصول روشنگری دینی است اصل توحید یعنی باور به یک خدای واحد است. این اصل صرفاً یک اصل معرفتی ذهنی نیست، بلکه مایه وحدت جامعه و مؤثرترین اصل برای پیشرفت و بهینه شدن حیات اجتماعی است. قرآن مجید در این آیه شریفه می‌فرماید :
وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ(آل عمران/۱۰۲)
و همگی به ریسمان خدا [یعنی باور به یک خدای واحد]، چنگ زنید، و پراکنده نشوید! و نعمت (بزرگِ) خدا را بر خود، به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید، و او میان دلهای شما، الفت ایجاد کرد، و به برکتِ نعمتِ او، برادر شدید! و شما بر لبِ حفره‌ای از آتش بودید، خدا شما را از آن نجات داد؛ این چنین، خداوند آیات خود را برای شما آشکار می‌سازد؛ شاید پذیرای هدایت شوید.
ابن خلدون جامعه شناس تونسی قرن هشتم هجری نوشته است که پیامبر اسلام دو معجزه داشت یکی قرآن و دیگری قدرت ایجاد وحدت جامعه متفرق عربی در آن ایام. این مایه وحدت همان باور به خدای واحد بود که دلها را متحد ساخت زیرا شرک و اعتقاد به خدایان اقوام مختلف مایه تفرقه و جدایی دلها بود لذا قبل از اسلام جنگها و خونریزی‌های زیادی در دفاع از خدایان منتسب به قبایل و اقوام برمی‌خواست.
وحدت خانواده بشری که بنیانی‌ترین اصول حقوق بشری است بر باور به خدای واحد استوار است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگو شرکت کنید؟نظری بدهید!