روشنگری دینی در غرب و جهان اسلام – جلسه هفتم

از کسانیکه هیوم را تحت تاثیر قرار دادند ، ژان ژاک روسوی سوئیسی است (زادهٔ ۲۸ ژوئن ۱۷۱۲ – درگذشتهٔ ۲ ژوئیه ۱۷۷۸) وقتی هیوم کتابهای روسو ، امیل و قرارداد اجتماعی را خواند نامه‌ای به روسو نوشت که در این نامه این عبارت آمده است «بین ادبای اروپا، پس از درگذشت  رئیس مونتوسکیو به بعد شما کسی هستید که بیش از همه برایش ارزش قائلم (,۱.۳۶۴ The Letters of David Hume ,ed. J.Y. T. Greig(Oxford.Clarendom Press,1969 ).»

ژان ژاک روسو واقعاً یکی از بزرگترین فلاسفه عصر روشنگری است. «انتونی کنی» نویسنده انگلیسی او را فاخته غول پیکری خوانده که به لانه جنبش روشنگری درسال ۱۷۵۰میلادی وارد شده و جنبش به او خوش آمد گفته است .( The Enlightenment: A Very Brief History, 2017ترجمه رضایعقوبی، ۱۴۰۱ص۵۳).
 
ژان ژاک روسو در روز ۲۸ ژوئن سال ۱۷۱۲ در ژنو به دنیا آمد. پدر او، ایزاک روسو، همچون پدربزرگش ساعت‌ساز بود. مادر او نُه روز پس از تولدش درگذشت، و روسو تا ۹ سالگی نزد پدرش بزرگ شد. در سال ۱۷۲۲، ایزاک روسو برای فرار از زندانی شدن مجبور به ترک پسرش شد و او را به برادرش که یک کشیش پروتستان بود سپرد. خانوادهٔ روسو در اصل فرانسوی بودند، ولی در سال ۱۵۴۹ برای گریز از کشته شدن توسط کاتولیک‌ها به ژنو روی آوردند.
 
 عموی روسو او را به عنوان یک شاگرد به یک حکاک معرفی کرد، و روسو علی‌رغم میلش تا ۱۶ سالگی نزد او این حرفه را فرا آموخت. ولی او از شاگردی در حکاکی فرار کرد و در تورین کاتولیک شد.
 
روسو، از نخستین روشنگرانی است که مفهوم حقوق بشر را به ‌طور مشخص به کار گرفت، اما نزد او از این مفهوم به معنایی ویژه و محدود و معتدل سخن به میان آورد. در مجموع باید گفت که وی رادیکال‌تر از هابس و جان لاک و شارل دو مونتسکیو می‌اندیشید.
 
 روسو بیشترین آموزه روشنگری را در تعلیم و ترویج حق آزادی بشری قرار داد، او می‌گفت صرف نظر کردن انسان از آزادی، به معنی صرف نظر کردن از خصلت انسانی و «حق بشری» است. روسو تلاش می‌کند، نوعی هماهنگی میان آزادی فردی و جمعی ایجاد نماید. وی این کار را در اثر معروف خود قرارداد اجتماعی که در سال ۱۷۶۲ میلادی نوشته شد، انجام می‌دهد. این کتاب روسو اولین اثر ترجمه شده به فارسی در سال ۱۳۰۰ شمسی توسط یدالله مایل تویسرکانی است. (روند تاریخی نخستین مواجههٔ ایرانیان با نویسندگان بزرگ فرانسوی زبان از رهگذار ترجمهٔ آثار ادبی فارسی، ایوان، فصلنامه فرهنگی هنری ایران و فرانسه، شماره ۲، ۲۰۱۸). گفته های آغازین کتاب به یاد ماندنی است. درآغاز کتاب آمده است :
«انسان آزاد به دنیا می‌آید و همه‌جا در غل وزنجیر است»
این جمله در نظر اول به ذهن انسان چنین می‌رساند که منظور غل و زنجیرهای اجتماعی است در حالیکه برعکس روسو می گوید : عضویت در جامعه یک حق مقدسی است که بنیاد تمام حقوق دیگر ماست. به نظر روسو نهادهای اجتماعی انسان را آزاد می سازد نه اسیر. به نظر او انسان در وضع طبیعی فقط امیال ساده حیوانی دارد، تنها چیزی که در جهان می‌شناسد غذا، زن و خواب است و تنها چیزی که برای او ترسناک است دردوگرسنگی است.
 
مطالبی که روسو دراین کتاب آورده بنیان اندیشه دموکراسی است. خلاصه مطالب وی در این کتاب به شرح زیر است :
１- لزوم تبعیت‌ کردن تمام افراد جامعه از اراده ‌عمومی که قانون نماینده آن‌ است.
２- اراده ‌عمومی، اراده تمام اعضای جامعه و عموم شهروندان نیست، بلکه مقصود اراده اکثریت است. اراده عمومی با اراده همه متفاوت است. اراده عمومی با منافع عمومی سروکار دارد درحالی که اراده همه با منافع جزئی یا خصوصی .
３- اکثریت همیشه بر حق است و اقلیت بر خطا.
４- چون اکثریت بر حق است حاکم برآمده از اکثریت نیز عادل است و تبعیت از وی لازم.

به نظر روسو درمیان این دو نظر یکی پیروی از رأی اکثریت مردم و دیگری پیروی از رأی یک فرد عالم و شریف و عادلی که عالماً عامداً دروغ نمی‌گوید و خیانت نمی‌کند -که نظریه آریستوکراسی افلاطونی بود- نظریه اول را ترجیح می‌داد و می‌گفت نظریه اکثریت عموم مردم به عدم خطا نزدیکتر است تا رأی فرد کامل شریف عادل. 
 
یکی دیگر از کتاب‌های مهم روسو به نام امیل در زمینه تربیت کودکان بلکه اصولاً درباره تربیت است. این کتاب داستان زندگی کودکی است که بصورت آزمایشی جدا از سایر کودکان تربیت می شود. این کتاب اثبات کننده ایمان و دین فطری بود. ولی به رغم داشتن این پیام در عین حال در ژنو توسط اسقف اعظم و مجلس پاریس محکوم شد.
 
  طبق نظر روسو، تربیت نوجوان قبل از سن بلوغ نباید بر اساس اجبار، اطاعت و بی‌توجهی به اصول اجتماعی باشد. روسو بر این عقیده‌است که استدلال کردن با نوجوان کاری بیهوده و تضاد آفرین است. روسو از روشی تربیتی دفاع می‌کند که به آماده کردن عقل ذهنی نوجوان از طریق به‌کارگیری عقل حسی او می‌پردازد به گونه‌ای که نوجوان برای استفاده از نیروی خرد توسط خودش و نه به دلیل عاملی خارجی به‌طور کافی استحکام شخصیتی بیابد.