پیشگفتار روشنگری دینی در غرب و جهان اسلام

عصر روشنگری دوره‌ای پرشور و هیجان در تاریخ غرب بود که به صورت تقریبی از ۱۶۵۰ تا ۱۷۸۹ میلادی یعنی حدود صدوپنجاه سال به طول انجامید. از اهداف مهم آن تابانیدن نور فهم و ادراک بر تاریکیِ نادانی بود. این جمله میان نویسندگان مشهور است که می گویند «گهواره عصر روشنگری انگلستان و سرزمین بالندگیِ روشنگری فرانسه بود»  و در نهایت این جنبش به دیگر کشورها از جمله آمریکا نیز گسترش یافت.

کوشندگان روشنگری، هم فیلسوفان تجددگرا، هم اندیشه‏‌وران الاهی و هم ادیبان، شاعران و خطیبان بودند، ولی به نظر ما دانش حقوق در این میانه نقش حساستری را ایفاء می کرد. زیرا به نظر می‌رسد آنچه موجب تحول شد آن بود که بشر تا آنروز خود را مکلف میدانست و چیزی بنام حق برای خود قایل نبود. به عبارت دیگر تا آنروز بشر چنین می اندیشید که تفاوت میان انسان وسایر موجودات آنست که انسان مکلف است و سایر موجودات تکلیفی به عهده آنان نیست. انسان برای تمام جزییات زندگی خود مکلف به اطاعت بی چون و چرا از دستورات نمایندگان خدا در روی زمین می باشد.
   
فلاسفه حقوق درعصر روشنگری حق مداری را مطرح کردند و گفتند انسان موجود ذی حق است. حتی خداشناسان آنان چنین تعلیم می‌دادند که  البته حق را خدا به انسان داده ،‌ به عبارت دیگر ما خدایی را می پرستیم که چنین حقی را به انسان عطا فرموده است. درسایه اندیشه حق مداری انواع و اقسام مختلف حق برای انسانها مطرح شد: حق آزادی، حق تعیین سرنوشت و… موضوع جدایی دین از سیاست یکی از شئون حق آزادی و تعیین سرنوشت بود.

کانت، روشنگری را «خروج آدمی از نابالغیِ به تقصیر خویشتن خود» تعریف می‏کند و نابالغی را «ناتوانی در به ‏کار گرفتن فهم خویشتن بدون هدایت دیگری» می‏داند. به اعتقاد کانت، «خوداندیشیدن» اصل بنیادین روشنگری است. از تعریف کانت برمی‏آید که او تفکر مستقل و پویا را اساس روشنگری می‏داند.

از نظر تاریخی آغاز عصر روشنگری همانطور که گفتیم ۱۶۵۰ میلادی است. این تاریخ مطابق است با ۱۰۲۹ خورشیدی یعنی دقیقا دوران صفویه در ایران و دوران امپراطوری عثمانی در کشورهای اسلامی. به نظر ما روشنگری به تعریف فوق که در خردگرایی خلاصه می شود در تاریخ اسلامی قرنها پیش صورت گرفته هرچند که فراز و نشیبهای بسیار داشته و کماکان دارد.

ما در این درسها نخست آنچه در مغرب زمین رخداده است  را به نحو خلاصه اشاره می‌کنیم و سپس به ماجرای تحولات فکری در عالم اسلام سر می‌زنیم. از آنجا که زمان کلاسها گاه ممتد و طولانی و شاید برای شنوندگان ممل و خسته کننده باشد، عرضه مباحث به صورت تقطیعی انجام خواهد شد. امید آنکه مورد توجه ارباب نظر واهل پژوهش باشد.