قرن معاصر شاهد چند رخداد مهم است که هرکدام به جای خود موجب افتخار بشریت و نشانه رشد و تعالی تفکر انسانی بوده است. از جمله تشکیل جامعه ملل و سپس سازمان ملل و بالاخره اعلامیه جهانی حقوق بشر و از همه بالاتر با تصویب چهار کنواسیون ژنو و دو پروتکل الحاقی به آنها و تنظیم مقررات حقوق بشر دوستانه می باشد.

پس از شیخ انصاری تفکر ولایت فقیه تقریباً تا چند دهه خاموش می شود و حتی می توان گفت حرکت معکوس داشته و همانطور که دیدیم میرزای شیرازی هم نه به ولایت بلکه به نظارت فقیه معتقد بوده است.

تفکر قدرت اندیشانه فقیهان دوره صفوی بخصوص محقق کرکی که از نظریه ولایت مطلقه فقیه سرچشمه می گرفت، تا سالها بعد آثارش باقی ماند. در طی سالهای ۱۱۸۰ تا ۱۲۶۰ سه فقیه بسیار بزرگ زندگی کرده اند که تقریباً افکارشان به یکدیگر نزدیک بوده است یکی سید محمد باقر شفتی متولد ۱۱۸۰ ومتوفی به ۱۲۶۰قمری است ودیگری ملااحمد نراقی متولد ۱۱۸۵ است. سوم سید محمد طباطبایی معرف به سید مجاهد متولد ۱۱۸۰ فرزند صاحب ریاض و نوه وحید بهبهانی است .

از اینجا ما برآنیم تا از روشنگران دینی در قرون معاصر در جهان اسلام سخن بگوییم. نخست دربخش اهل تسنن و سپس درعالم تشیع گزارش میدهیم. شاید بتوان محمد عبده درمصر را از پیشکسوتان روشنگری دینی در قرون اخیر بدانیم. محمد عبده متوفی ۱۳۲۳ ق فقیه و حقوقدان مصری است.