روشنگری دینی در غرب و جهان اسلام – جلسه بیست و سوم

تشکیل انجمن اخوان الصفا
یکی از جنبشهایی که میتوان از عوامل روشنگری در جهان اسلام برشمرد ، تشکیل انجمن اخوان الصفا در قرن چهارم هجری بود. اخوان الصفا انجمنی سرّی متشکل از دانشمندان و فلاسفه بود که در حدود سال ۳۷۳ هـ / ۹۸۳ م در بصره با شعبه ­ای در بغداد تأسیس یافت. این انجمن همواره جلساتی برپا می­کرد که در آن اعضاء به نوبت رساله­هایی در موضوعات علمی و فلسفی و مذهبی تهیه ودرحضور جمع انجمن قرائت می­کردند. هریک از این رساله ها حاوی مطالبی بدیع ونوآوریهایی بود .
اصطلاح «اخوان الصفا» از عربی به انگلیسی به انحاء گوناگون برگردان شده است که از آن جمله است «برادران پاک[۱]»، «برادران صمیمی[۲]»، «برادران یا دوستان وفادار[۳]». عنوان کامل انجمن به عربی «اخوان الصفا و خُلّان الوفاء و اهل العدل و ابناء الحمد» بوده است، یعنی برادران پاک یا مخلص، یاران وفادار، مردان عدل و فرزندان نیک کردار. در خصوص وجه تسمیه اخوان الصفا توضیحات مختلف داده­اند. هدف اصلی برادران، به طوری که گفته شده، زندگی برپایه اخلاق انسانی،  از طریق همکاری متقابل و تعاون و وفادار ماندن انسانها به همدیگر بوده است. به نظر نیکلسن (خاورشناس واسلام شناس انگلیسی قرن ۱۹) اخوان معتقد بودند احکام دینی (شریعت) در آن عصر به شائبه نادانی،جهل و خطا آلوده گردیده، ‌یعنی جامعه مسلمانان تحت لوای تمسک به شریعت بکلی از موازین اخلاقی جدا و به یک جامعه بی اخلاق مبدل شده بودند و در چنین شرایطی تنها طریق پاک کردن و پیراستن آن، احیای اخلاق عقلانی و فلسفی است. این امر می­رساند که ایشان آرزومند نوسازی روحانی و اخلاقی اسلام از طریق تعقل و خرد گرایی بوده­اند.
«اخوان» از نظر مذهبی به معتزله و تشیع متمایل بوده­اند و در فلسفه به التقاط از منابع بسیار وسیع و گوناگون. فلسفه اخوان الصفا جنبه التقاطی وسیع داشت و مشتمل بر عناصر مختلف زرتشتی و مسیحی و عبرانی و سریانی و هندو و عرب و یونانی بود.
 تعالیم فلسفی آنان را می­توان صرفنظر از اینکه در چه دستگاهی بگنجد، تحت عناوین سه گانه زیر جمع­­بندی کرد: ۱. بحث معرفت یا شناخت شناسی ۲. نظام عالم یا کیهان شناسی ۳. علم اخلاق.
اما می توان گفت که نظام فکری و فلسفی اخوان یکسره در اصول اخلاقی آنها خلاصه می­شود، چرا که به نظر ایشان، اخلاق بالاترین فن تزکیه نفس است. نظام اخلاقی اخوان دارای ویژگیهای روحی و عارفانه است و تفکر التقاطی آنان در این قسمت نیز مانند قسمتهای دیگر جلوه­گر است.
امور روحی، به نظر اخوان، با امور عقلی یکی است. ذات و طبیعت خاص روح آدمی، در عقل اوست. بنابراین، کردارهایی صحیح است که مطابق طبیعت خاص بشر، یعنی موافق با عقل او، انجام گیرد. به نوشته اخوان: «کردارهایی واقعاً پسندیده است که مطلقاً ناشی از ملاحظات عقلانی باشد.» تشخیص رگه های مکتب ایمانوئل کانت فیلسوف آلمانی قرن ۱۸ اروپا در عقاید اخلاقی اخوان  چندان مشکل نیست.
به هرحال تشکیل این گروه با سازمانی کاملاً محرمانه وسری و ارایه تعلیماتی درمقابل تعبد و تقید بی چون و چرا به شریعت و احکام آن و اصرار بر معنویت گرایی و اخلاق مستقل از شریعت در قرن چهارم هجری،‌ زمانی که سیطره شریعت برهمه جا سایه افکنده بود، بسیار مهم وقابل توجه است . البته آنان به صورت ظاهر احترام شریعت را حفظ می کردند و گاهی هم در نوشته های خود به منابع شرعی ارجاع می دادند ولی درواقع حرکت آنان نوعی حرکت بسوی معنویت واخلاق عقلانی بود.
نوشته های اخوان الصفا، بعدها به اسپانیا منتقل شد اما در شرق، کار رافضیان تلقی می­شد و با مخالفت شدید مواجه بود،‌ بخصوص مراکز قدرت برنمی تابدیدند و به نفع اقتدار بی چون و چرای خود نمی دانستند. لذا سعی در مبارزه و خاموش کردن این جنبش داشتند. نوشته­های اخوان را همان روزها یعنی بعد از انتشار به یکی از صاحب­نظران در امور مذهبی به نام ابوسلیمان منطقی سجستانی که در آن ایام(قرن چهارم هجری) از شهرت علمی برخوردار بود عرضه کردند. وی آنها را با نظر مخالف عودت داد و اعلام کرد که مؤلفان سعی نموده­اند رفضیات و بدعتهای فلسفی را تحت ردای شریعت پنهان سازند که البته توفیق نیافته­اند[۴].   لذا سرانجام در بغداد در سال ۵۴۵ هـ / ۱۱۵۰ م به دستور المستنجد خلیفه عباسی سوزانده شد. مع هذا به رغم این اتهام، رساله ها و جزوات آنان کماکان دست به دست می­گشت و بر فلسفه اسلامی و یهودی- یعنی هم بر غزالی و ابن رشد و هم در ابن جبرول و یهودا هلوی – تأثیر گذارد.[۵]


[۱] . Brethren of Purity
[۲] . Brethren of Sincerity
[۳] . Faithful Brethren or Faithful Friends
[۴] . قفظی، همان کتاب، ص ص ۷ – ۱۳۱.
[۵] در مورد تأثیر رسائل اخوان در متفکران یهودی، رجوع کنید به:
            I. Husik, History of Medieval Jewish Philosophy, New York, 1930, p. XXXIX.