از اینجا ما برآنیم تا از روشنگران دینی در قرون معاصر در جهان اسلام سخن بگوییم. نخست دربخش اهل تسنن و سپس درعالم تشیع گزارش میدهیم. شاید بتوان محمد عبده درمصر را از پیشکسوتان روشنگری دینی در قرون اخیر بدانیم. محمد عبده متوفی ۱۳۲۳ ق فقیه و حقوقدان مصری است.
روشنگر قرن هشتم هجری در جهان اسلام را می توان ابوزید عبدالرحمن بن خلدون (۸۰۸ – ۷۳۲ هـ / ۱۴۰۶ – ۱۳۳۲ م) برشمرد، که مورخ، فیلسوف، اقتصاددان، سیاستمدار و معلمی مسلمان بود. او بالاخص پدر علم تاریخ و یکی از بنیانگذاران جامعهشناسی محسوب است. مرتبهاش به عنوان فیلسوف به مفهوم فنی کلمه، تقریباً به طور کامل تحت الشعاع شهرت وی در مقام جامعهشناس و نظریهپرداز تاریخ قرار گرفته است.
بعد از ماوردی بزرگترین طراح نظام فکری و اجتماعی دولتهای اسلامی ابوحامد امام محمد غزالی از پیروان مکتب اشعری است. ولی جالب است بدانید که غزالی در دوران عمر خود نسبت به سیاست، مشی واحدی نداشته و چه بسا چهره سیاسی وی در طول زندگی متناقض تجلّی می کند.
یکی دیگر از بنیانگزاران مهم اساس نظام فکری و اجتماعی دولتهای اسلامی فقیه مکتب شافعی ابوالحسن علیبن محمدبن حبیب ماوردی (۳۶۴ – ۴۵۰) صاحب معتبرترین تألیف در حقوق دولتی (عمومی) مذهب سنی به نام “الاحکام السلطانیه” است. ماوردی در بصره متولد شد ولی دربغداد تحصیل و رشد کرد.
در مقابل مکتب معتزله، یکی از نظریه پردازان دولت در تاریخ تمدن اسلامی ابوالحسن اشعری (۲۶۰–۳۲۴ هجری)است. وی یکی از بنیان گزاران مکاتب فقهی –کلامی اهل سنت بود که به مسأله سیاست توجه خاص داشت. ابوالحسن اشعری نظریه معتزله را درباره وجوب امامت قبول نداشت، زیرا معتزله وجوب را بر اساس عقل قرار میدادند و امامت را به دلیل عقل واجب و ضروری میشمردند.
فقیهان و متکلمان اهل سنت، نظریه حکومت دینی تحت عنوان خلافت و دولتداری را رفته رفته در طی چند قرن تدوین کردند و در انجام این مقصود تنها امکان داشتند اساس نظریات خود را بر احکام اخلاقی و تشریعی قرآن مبتنی سازند. دراین مقطع بود که مکتبهای کلامی به نظریه پردازی پرداختند.
آنچه تا بحال درخصوص روشنگری در جهان اسلام مطرح کردیم مربوط به مباحث الاهیاتی بود و نه مباحث سیاسی. مباحث سیاسی در قرون اولیه اسلامی به نوعی با مباحث الاهیاتی به هم آمیخته بود. متفکرین سیاسی در واقع همان متکلمینی بودند که درباره دین سخن می گفتند.
مطالعه در تاریخ تمدن بشری نشان می دهد که سیر رشد علم و فرهنگ در هر نقطه ای از کره خاکی همواره به موازات وجود آزادی بیان و اظهار نظر انجام گرفته است. در منطقه اسلامی شواهد زیادی برای صدق این مدعا وجود دارد. ما برای نمونه فقط به منطقه ری درقرن چهارم هجری که یکی از مراکز وحوزه های علمی بوده اشاره می کنیم.
یکی از جنبشهایی که میتوان از عوامل روشنگری در جهان اسلام برشمرد ، تشکیل انجمن اخوان الصفا در قرن چهارم هجری بود. اخوان الصفا انجمنی سرّی متشکل از دانشمندان و فلاسفه بود که در حدود سال ۳۷۳ هـ / ۹۸۳ م در بصره با شعبه ای در بغداد تأسیس یافت.
آنچه بیش از همه در فراهم آوردن شرایط این حرکت اهمیت داشت فتوحات مسلمانان و به ویژه استیلاى آنان بر سراسر قلمرو ساسانیان و بخش هایى از امپراتورى روم شرقى بود. این سرزمین ها هر یک فرهنگ و تمدنى دیرپا داشتند، افزون بر آن که در هزاره قبل از این، با لشکرکشى اسکندر مقدونى کم و بیش یونانى‌مآبى نیز در میانشان رسوخ کرده بود.
