افکار و عقاید عقل گرایانه معتزله در تمام جوانب زندگی مسلمانان به رغم مخالفتهای شدید گروه های مخالف، تاثیربسزایی گذاشت، چه در ابعاد علمی و چه در زندگی سیاسی . از جمله در علم شریعت یعنی فقه ، بسیاری از فقها گرایش عقلانی پیداکردند، چه در مکاتب اهل سنت و چه شیعی. مثلاً در چهار مکتب اهل سنت برخی مکاتب مانند مالکی و حنفی عقل گرا و شافعی تا اندازه ای ولی مکتب حنبلی کاملاً اشعری است.
تلاشهای معتزله در تاریخ تفکر اسلامی به رغم مخالفتها و موضع گیریهای بسیار شدیدِ اشاعره و سایر گروههای متعصب دینی علیه آنان، موجب نهادینه شدن افکار روشنگرانه ی باقی ماندنی شد که میتوان آنها را میراث معتزله در جهان اسلام نامید.
مکتب اشاعره اعتراضی است به عقل‌گرائی دینی معتزله که معتقد بودند اسرار عالم و مبانی معتقدات مذهبی را میتوان با موازین عقل بشری توجیه و تبیین کرد. مکتب اشعری رجعتی است از یک دستگاه کلامی تعقلی محض، به سوی اتکاء بر قرآن و حدیث و سنت رسول الله (ص) و شیوه «سلف» یعنی جامعه اولیه اسلامی. این گروه خود را متشرع و دیندار واقعی می‌دانستند و معتزله را به بی دینی متهم می نمودند.
بعد از معبد الجُهَنی، شخصی قِبْطی که او را غیلان دمشقی مینامیدند، شروع به تبلیغ عقایدی مشابه او کرد ولی او به تعلیمات معبد، اصلی را افزود که عبارت بود از اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر، البته با این تأکید که امر به معروف و نهی از منکر در مکتب غیلان نه به معنای رایجی بود که در عرف حاکمان ذوی‌القدرت رایج بود
یکی از مهمترین حرکتهای روشنگری در جهان اسلام پیدایش مکتب معتزله می‌باشد. ما درباره این مکتب در کتاب مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی مفصل سخن گفته ایم که خلاصه آنرا برای شما گزارش میدهیم .
گفتیم روشنگری دینی که در طول تاریخ تمدن اسلامی به صورت مکاتب مختلف متقابل درآمده، ریشه ها واصول آن را قرآن مجید بنیان نهاده است. اولین اصل آن این بود که قرآن دینداری خردگرایانه را پذیرفته ودینداری مقلدانه را مردود اعلام نموده است.
عصر روشنگری در اروپا، درقرن ۱۷ و ۱۸ میلادی مصادف است با اواخر حکومت امپراطوری عثمانی در جهان اسلام که حکومتی سلطنتی همراه با ولایت مطلقه پادشاه و سوابق سوء سنتهای بسیار تلخ و خشن از قبیل تجاوز ،غارت، کشتار و بَرده کردن زنان و کودکان که متأسفانه همه بنام اسلام و تحت پوشش دین انجام می‌شد
مهمترین هدف سیاسی روشنگران اعم از روشنگران اولیه و روشنگران متأخر، محدود کردن قدرت خودسرانه حاکمان بود.البته روشنگران اولیه با حکومت پادشاهی چندان مشکلی نداشتند ولی سعی می‌کردند پادشاه به طرف روشنفکری متمایل گردد
ثمره مهم دیگر از تلاشهای روشنگران در عصر روشنگری که شاید بتوان گفت تا امروز هم آن ثمره کماکان به جا مانده، جدایی اخلاق از دین والهیات است.
نتایج حاصله و ثمرات تلاشهای روشنگران در عصر روشنگری اروپا بسیار است ولی میراث عمده و بسیار مهم روشنگری که از بزرگترین اهداف متفکران آن عصر بوده دوجیز است : یکی میراث دینی و دیگری میراث اخلاقی است.
