یکی از جنبشهایی که میتوان از عوامل روشنگری در جهان اسلام برشمرد ، تشکیل انجمن اخوان الصفا در قرن چهارم هجری بود. اخوان الصفا انجمنی سرّی متشکل از دانشمندان و فلاسفه بود که در حدود سال ۳۷۳ هـ / ۹۸۳ م در بصره با شعبه ای در بغداد تأسیس یافت.
آنچه بیش از همه در فراهم آوردن شرایط این حرکت اهمیت داشت فتوحات مسلمانان و به ویژه استیلاى آنان بر سراسر قلمرو ساسانیان و بخش هایى از امپراتورى روم شرقى بود. این سرزمین ها هر یک فرهنگ و تمدنى دیرپا داشتند، افزون بر آن که در هزاره قبل از این، با لشکرکشى اسکندر مقدونى کم و بیش یونانى‌مآبى نیز در میانشان رسوخ کرده بود.
قرن معاصر شاهد چند رخداد مهم است که هرکدام به جای خود موجب افتخار بشریت و نشانه رشد و تعالی تفکر انسانی بوده است. از جمله تشکیل جامعه ملل و سپس سازمان ملل و بالاخره اعلامیه جهانی حقوق بشر و از همه بالاتر با تصویب چهار کنواسیون ژنو و دو پروتکل الحاقی به آنها و تنظیم مقررات حقوق بشر دوستانه می باشد.
افکار و عقاید عقل گرایانه معتزله در تمام جوانب زندگی مسلمانان به رغم مخالفتهای شدید گروه های مخالف، تاثیربسزایی گذاشت، چه در ابعاد علمی و چه در زندگی سیاسی . از جمله در علم شریعت یعنی فقه ، بسیاری از فقها گرایش عقلانی پیداکردند، چه در مکاتب اهل سنت و چه شیعی. مثلاً در چهار مکتب اهل سنت برخی مکاتب مانند مالکی و حنفی عقل گرا و شافعی تا اندازه ای ولی مکتب حنبلی کاملاً اشعری است.
تلاشهای معتزله در تاریخ تفکر اسلامی به رغم مخالفتها و موضع گیریهای بسیار شدیدِ اشاعره و سایر گروههای متعصب دینی علیه آنان، موجب نهادینه شدن افکار روشنگرانه ی باقی ماندنی شد که میتوان آنها را میراث معتزله در جهان اسلام نامید.
مکتب اشاعره اعتراضی است به عقل‌گرائی دینی معتزله که معتقد بودند اسرار عالم و مبانی معتقدات مذهبی را میتوان با موازین عقل بشری توجیه و تبیین کرد. مکتب اشعری رجعتی است از یک دستگاه کلامی تعقلی محض، به سوی اتکاء بر قرآن و حدیث و سنت رسول الله (ص) و شیوه «سلف» یعنی جامعه اولیه اسلامی. این گروه خود را متشرع و دیندار واقعی می‌دانستند و معتزله را به بی دینی متهم می نمودند.
بعد از معبد الجُهَنی، شخصی قِبْطی که او را غیلان دمشقی مینامیدند، شروع به تبلیغ عقایدی مشابه او کرد ولی او به تعلیمات معبد، اصلی را افزود که عبارت بود از اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر، البته با این تأکید که امر به معروف و نهی از منکر در مکتب غیلان نه به معنای رایجی بود که در عرف حاکمان ذوی‌القدرت رایج بود
یکی از مهمترین حرکتهای روشنگری در جهان اسلام پیدایش مکتب معتزله می‌باشد. ما درباره این مکتب در کتاب مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی مفصل سخن گفته ایم که خلاصه آنرا برای شما گزارش میدهیم .
گفتیم روشنگری دینی که در طول تاریخ تمدن اسلامی به صورت مکاتب مختلف متقابل درآمده، ریشه ها واصول آن را قرآن مجید بنیان نهاده است. اولین اصل آن این بود که قرآن دینداری خردگرایانه را پذیرفته ودینداری مقلدانه را مردود اعلام نموده است.
عصر روشنگری در اروپا، درقرن ۱۷ و ۱۸ میلادی مصادف است با اواخر حکومت امپراطوری عثمانی در جهان اسلام که حکومتی سلطنتی همراه با ولایت مطلقه پادشاه و سوابق سوء سنتهای بسیار تلخ و خشن از قبیل تجاوز ،غارت، کشتار و بَرده کردن زنان و کودکان که متأسفانه همه بنام اسلام و تحت پوشش دین انجام می‌شد
